Η πρόληψη των αυτοκτονιών αποτελεί θέμα ευρύτερου κοινωνικού ενδιαφέροντος, που επηρεάζει τη ζωή τόσο των ίδιων των ανθρώπων που βιώνουν αυτοκτονικότητα, όσο και εκείνων που βρίσκονται στο περιβάλλον τους. Η ανάλυση αυτού δύναται να έχει πολλαπλές προσεγγίσεις από τη σκοπιά της θρησκείας, της επιστήμης της ιατρικής, της ψυχολογίας κλπ. Η ανάλυση που ακολουθεί προσεγγίζει το θέμα αποκλειστικά μέσω της επιστήμης της ψυχολογίας.
Ελλάδα
Στη χώρα μας, σύμφωνα με την Ελληνική Στατιστική Αρχή καταγράφηκαν 4.042 αυτοκτονίες την περίοδο 1999-2009, ενώ παρατηρείται αύξηση του αριθμού αυτοκτονιών τα τελευταία χρόνια. Μελετώντας το φαινόμενο σε βάθος χρόνου, στην Ελλάδα παρατηρείται μια διακύμανση των ποσοστών αυτοκτονίας, τα οποία φαίνεται ότι αυξάνονται και μειώνονται ανάλογα με τις συγκυρίες. Μελέτες που έχουν γίνει σε περιόδους οικονομικής δυσμένειας από τη Μεγάλη Ύφεση του 1929 μέχρι και τη σημερινή κρίση του 2008, δείχνουν ότι η οικονομική ύφεση στη χώρα μας συνδέεται με αυξημένα ποσοστά αυτοκτονίας. Πιο συγκεκριμένα, τα στοιχεία δείχνουν ότι στο χρονικό διάστημα 2007-2011 υπάρχει μια αύξηση του ποσοστού κατά 43%.
Είναι πολύ σημαντικό να προσέξουμε την ερμηνεία των στοιχείων αυτών. Τα στοιχεία δείχνουν ότι αν ένας άνθρωπος είναι ήδη ευάλωτος στην αυτοκτονικότητα, οι συνέπειες της κρίσης -π.χ. η ανεργία- είναι πιθανό να αυξήσουν τον κίνδυνο απόπειρας. Δεν σημαίνουν δηλαδή, ότι ‘η κρίση οδηγεί σε περισσότερες αυτοκτονίες’.
Χαρακτηριστικά των ανθρώπων υψηλού κινδύνου
Ας ρίξουμε μια ματιά στα χαρακτηριστικά εκείνα που αυξάνουν τον κίνδυνο απόπειρας αυτοκτονίας στον άνθρωπο. Καταρχήν, η απόπειρα αυτοκτονίας δεν αποτελεί παρορμητική ενέργεια της στιγμής από οποιονδήποτε, αλλά είναι μέρος μιας γενικότερης ψυχολογικής κατάστασης, πιθανώς και διαταραχής.
Ο συνδυασμός πολλών παραγόντων που υποβόσκουν είναι αυτός που αυξάνει τον κίνδυνο για απόπειρα αυτοκτονίας και ποτέ ένα χαρακτηριστικό από μόνο του δεν οδηγεί σε απόπειρα.
Παράγοντες και χαρακτηριστικά που αυξάνουν το ρίσκο είναι: το να έχει βιώσει κανείς πρόσφατη απώλεια/πένθος, να υπάρχει εμμονή και προσκόλληση με το θάνατο, να έχει προηγηθεί ψυχιατρική νοσηλεία η οποία να συνοδεύεται από αρνητικά γεγονότα ζωής, η ανεργία, η μοναχική ζωή, η έλλειψη κοινωνικής/οικογενειακής δικτύωσης, η ύπαρξη προηγούμενων αυτοκτονιών στην οικογένεια. Επίσης, φαίνεται ότι οι άντρες είναι περισσότερο επιρρεπείς στην αυτοκτονικότητα από τις γυναίκες και ότι το ρίσκο αυξάνεται με την αύξηση της ηλικίας. Η δημοσιότητα περιστατικών αυτοκτονίας είναι ένα στοιχείο που επίσης αυξάνει τις απόπειρες, ειδικά τα περιστατικά που περιγράφονται από τα δημοσιογραφικά ρεπορτάζ με γλαφυρότητα και λεπτομέρεια.
Άλλα χαρακτηριστικά είναι το άτομο να έχει σκέψεις απελπισίας, έλλειψη ευχαρίστησης/ικανοποίησης, απάθεια, αδιαφορία προς κάθε μορφή θεραπείας, εξαρτητικότητα, κακή σωματική υγεία, χαμηλή αντοχή στον συναισθηματικό πόνο, περιθωριοποίηση, αβοηθητότητα, παρααυτοκτονικές συμπεριφορές, κατάχρηση ουσιών και παραβατική συμπεριφορά.
Σε κάθε περίπτωση, οι άνθρωποι υψηλού κινδύνου για απόπειρα αυτοκτονίας βιώνουν πόνο, απελπισία και εγκλωβισμό και η απόπειρα τούς φαίνεται να αποτελεί τη μοναδική διέξοδο από τα παραπάνω.
Το σημαντικό είναι ότι η αυτοκτονία αποτελεί ένα θέμα δημόσιας υγείας με ιδιαίτερη βαρύτητα, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και ένα φαινόμενο το οποίο είναι δυνατόν να προληφθεί. Η πρόληψη προϋποθέτει σύνδεση, επικοινωνία, φροντίδα.
«ΣΥΝΔΕΟΜΑΙ»
Η πρόληψη των αυτοκτονιών χρειάζεται σύνδεση τόσο με ανθρώπους που έχουν χάσει δικούς τους από αυτοκτονία, όσο και με τους ανθρώπους που έχουν έρθει οι ίδιοι στη θέση να κάνουν απόπειρα. Φυσικά, κάθε περίπτωση ανθρώπου είναι μοναδική, εν τούτοις υπάρχουν κοινές διδαχές από όλες τις περιπτώσεις ατόμων που έχουν κάνει απόπειρα. Η σύνδεση με ανθρώπους που έχουν φτάσει κοντά στην αυτοκτονία, μπορεί να βοηθήσει να γίνει κατανοητή η αλληλεπίδραση των καταστάσεων και των συνθηκών εκείνων που οδηγούν στη στιγμή της απόπειρας, καθώς και της ανάκαμψης, δηλαδή της τελικής επιλογής της ζωής. Οι άνθρωποι που έχουν βιώσει απώλεια δικών τους από αυτοκτονία ή που έχουν στηρίξει άτομα με αυτοκτονικές τάσεις μπορούν να παρέχουν πολύτιμη γνώση για τις συναισθηματικές συνιστώσες των διαδικασιών αυτών για το περιβάλλον των αυτόχειρων.
Η έννοια του «συνδέομαι» χρειάζεται να είναι αμφίδρομη. Οι άνθρωποι που έχουν έρθει έμμεσα ή άμεσα σε επαφή με την αυτοκτονία μπορούν μέσα από τη σύνδεση με τους υπολοίπους να λάβουν στήριξη. Το να υπάρχει ενδιαφέρον, συμπαράσταση και φροντίδα των πενθούντων και των ανθρώπων που υποφέρουν από αυτοκτονικότητα, αποδεικνύεται συχνά πολύ σημαντικό. Η κοινωνική σύνδεση μειώνει το ρίσκο της αυτοκτονίας, επομένως η παρουσία μας κοντά σε κάποιον που έχει αποσυνδεθεί από το σύνολο, αποτελεί κίνηση ικανή να του σώσει τη ζωή.
Στην προκειμένη περίπτωση οι οργανισμοί, οι τοπικές κοινότητες καθώς και ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά, έχουμε όλοι μερίδιο ευθύνης και συμμετοχής στην αποτροπή αποπειρών.
«ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΩ»
Η αποτελεσματική επικοινωνία είναι ζωτικής σημασίας αν θέλουμε να καταπολεμήσουμε την αυτοκτονικότητα. Σε πολλές κοινωνίες, οι περιπτώσεις αυτοκτονίας περιβάλλονται από σιωπή, ψιθύρους και μισόλογα. Χρειάζεται να συζητήσουμε για την αυτοκτονία, όπως θα κάναμε για οποιοδήποτε άλλο θέμα δημόσιας υγείας, αν θέλουμε να ανατρέψουμε τους μύθους και να εξαλείψουμε το στίγμα που τη συνοδεύει.
Συστατικό στοιχείο οποιασδήποτε παρέμβασης για την πρόληψη των αυτοκτονιών είναι η εκπαίδευση στην αποτελεσματική επικοινωνία, κυρίως με εκείνους οι οποίοι είναι ευάλωτοι στην αυτοκτονία. Βοηθητική και αποτελεσματική επικοινωνία είναι αυτή που φανερώνει συμπόνια, ενσυναίσθηση, αποδοχή και έλλειψη επίκρισης. Άνθρωποι οι οποίοι έχουν ξεπεράσει την αυτοκτονικότητα συχνά ομολογούν ότι συζητήσεις με ανθρώπους που εκδηλώνουν ευαισθητοποίηση τους έχουν βοηθήσει πολύ στην πορεία της ψυχολογικής τους ανάκαμψης.
Στο σημείο αυτό, πρέπει να τονιστεί ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην πρόληψη ή μη των αυτοκτονιών, ανάλογα με τον τρόπο αναφοράς στην αυτοκτονία, που υιοθετούν. Φαίνεται από έρευνες ότι οι λεπτομερείς και γλαφυρές περιγραφές ιστοριών αυτοκτονίας συνδέονται με αύξηση επεισοδίων αυτοκτονίας, σε αντίθεση με ρεπορτάζ που περιγράφουν και προωθούν τον αυτοέλεγχο στις δυσκολίες ζωής και οδηγούν σε αποτροπή αυτοκτονικών κρίσεων.
«ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΜΑΙ»
Επίσης σπουδαίο συστατικό της πρόληψης είναι το ότι χρειάζεται η κοινωνία να νοιάζεται να προλάβει τις αυτοκτονίες, να βάζει το θέμα σε προτεραιότητα και να παρέχει πόρους για να αντιμετωπίσει ένα τόσο σημαντικό πρόβλημα δημόσιας υγείας. Χρειάζεται επίσης οι φορείς ψυχικής υγείας και όλη η κοινότητα να νοιάζεται γι’αυτό το θέμα τόσο, ώστε να κινητοποιηθεί στο να εντοπίσει και να στηρίξει τα άτομα υψηλού κινδύνου. Είναι αναγκαίο να ενδιαφερόμαστε, όλοι μαζί και ο καθένας ξεχωριστά.
Ενδιαφέρομαι σημαίνει παρατηρώ ανθρώπους του περιβάλλοντός μου, που βιώνουν δυσκολίες και που φαίνεται να παλεύουν για να επιβιώσουν, βρίσκω ή δημιουργώ το χρόνο να είμαι παρών, να τους βοηθήσω να εκφράσουν και να μοιραστούν αυτό που βιώνουν με τον δικό τους τρόπο και χωρίς να τους επικρίνω.
Αντιμετώπιση αυτοκτονικότητας
Η αντιμετώπιση των ανθρώπων υψηλού κινδύνου από τους φορείς ψυχικής υγείας γίνεται με νοσηλεία ή/και με την άμεση εξασφάλιση ενός ασφαλούς περιβάλλοντος, ανάλογα με τη σοβαρότητα του κινδύνου. Ασφαλές περιβάλλον σημαίνει το να βρίσκεται το άτομο με ανθρώπους εμπιστοσύνης και χωρίς διαθέσιμα αντικείμενα που μπορεί να χρησιμοποιηθούν με τρόπο που να βλάψει τον εαυτό του. Στη συνέχεια, η αντιμετώπιση περιλαμβάνει την ορθή διάγνωση και την κατάλληλη θεραπεία με φαρμακευτική αγωγή και ψυχοθεραπεία.
Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν η αποτελεσματική αντιμετώπιση των ανθρώπων υψηλού κινδύνου από τον καθένα από εμάς γίνεται με το να συνδεόμαστε μεταξύ μας κρατώντας επαφές και σχέσεις, να επικοινωνούμε αποτελεσματικά και να νοιαζόμαστε να καταπολεμήσουμε τον κίνδυνο της αυτοκτονίας.
Πολλοί σημαντικοί άνθρωποι, καλλιτέχνες, ηθοποιοί, επιστήμονες έχουν θέσει οι ίδιοι τέλος στη ζωή τους, καθώς θεώρησαν την πράξη αυτή ως τη μοναδική δυνατή έξοδο από τον πόνο. Τα τελευταία λόγια του Vincent Van Gogh λέγεται ότι ήταν «ο πόνος θα διαρκέσει για πάντα». Η αντιμετώπιση της αυτοκτονικότητας επομένως απαιτεί την εύρεση διεξόδου προς τη ζωή, μακριά από τον πόνο, την απελπισία και τον εγκλωβισμό, δηλαδή η εύρεση τρόπων να μαλακώσει ο πόνος και να γεννηθεί ελπίδα στις ψυχές των πιο ευάλωτων συνανθρώπων μας.
Η μοναδική στην Ελλάδα τηλεφωνική Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία, λειτουργεί στην ΚΛΙΜΑΚΑ με την υποστήριξη και εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και είναι το 1018.
Πετροχείλου Κάτια,
M.A., M.Sc., Ph.D.,
Κλινική & Αναπτυξιακή Ψυχ.
Τηλ. 6976217060, 67286
Αντωνίου Βάσω, M.Sc.
Οργανωσιακή Ψυχολογία
Γνωσιακή-συμπεριφοριστική ψυχοθεραπεία
